Waarom hebben zoveel mensen een kinderwens?

Ik heb geen sterke kinderwens. Geen heimelijk verlangen als ik naar de kinderen van mijn vrienden kijk. Niks van dat alles. Mijn biologische klok tikt niet, mijn eierstokken rammelen niet. Had ik nou een man die ons gezin graag zou uitbreiden, dan had ik onder zijn druk kunnen zwichten. Maar hij heeft al een dochter en zit niet te wachten op een tweede, hoe leuk die eerste ook is.

Hij liet aan mij de keus, die door mijn defecte klok volledig gebaseerd is op ratio. Ik kan niet zeggen dat ik nooit getwijfeld heb. Tussen grofweg mijn 35ste en 40ste, toen mijn vrienden massaal aan gezinsuitbreiding deden, spookte het bijna dagelijks door mijn hoofd. Moet ik ook overstag? Ga ik spijt krijgen? Doe ik het om de goede redenen niet? Waarom moet ik eigenlijk redenen hebben het niet te doen? Hoe meer ik erover las, praatte en dacht, hoe onlogischer het voor mij werd om zomaar wél voor nageslacht te kiezen.

Weinig redenen voor kinderwens

Er zijn veel op ratio gebaseerde redenen om geen kinderen te nemen. Zo blijkt uit onderzoek dat ze je relatie, portemonnee, nachtrust en carrière eerder kwaad dan goed doen. Ook lijk je er niet wezenlijk gelukkiger van te worden. En een nog veelomvattender bezwaar: waar voortplanting vroeger een noodzakelijk goed was om niet uit te sterven, is het nu juist een bedreiging voor het voortbestaan van onze soort.

Volgens cijfers van het NIBUD is een tweeoudergezin aan één kind gemiddeld vijftien procent van het besteedbaar inkomen kwijt. Voor twee kinderen is dat 25 procent. Moet je je kind alleen opvoeden, dan kost dat je meer: ongeveer 23 procent van dat inkomen. Bij twee kinderen stijgt dat naar 31 procent.

Het aantal mensen op aarde groeit rap, over dertig jaar zijn we met negen mil­jard. Denk eens aan ons aandeel in de klimaatverandering, met gevolgen als voedseltekorten, onleefbare woon­gebieden en de biodiversiteit die onderdruk staat. Nee, zoveel exemplaren van onze diersoort, dat is geen goed nieuws.

Dieren willen altijd paren

Toch moet de vrouw die niet kiest voor kinderen vaak uitleggen waarom niet. Niet alleen aan de omgeving, maar ook aan zichzelf. Ze wijkt immers af. Waarom stellen zo weinig mensen die andere, misschien wel veel logischer vraag: waarom willen we wél kinderen? Is het soms een dierlijke oerdrift die ervoor zorgt dat een ruime meerder­heid van ons zich voortplant?

Gedrags­bioloog Patrick van Veen is expert op het gebied van oergedrag bij primaten: mensen en apen. ‘We weten veel over hoe voorplanting werkt in de dierenwereld’, vertelt hij. ‘Als je dieren bij elkaar zet, dan weet je dat er op een gegeven moment gepaard wordt.’ Bij niet­-mensen komt van seks automatisch nageslacht, simpel.

Seks is een oerdrift

Maar dat dieren seks hebben om­dat ze zich zo nodig willen voortplanten, lijkt de wetenschap tegen te spreken. Van Veen: ‘In sommige opvangcentra voor in beslag genomen chimpansees zorgt men dat de dieren geen baby’s kunnen maken, maar wel seks kunnen hebben.’

Bijna tachtig procent van de ouderen in een verpleeg of verzorgingshuis heeft (klein)kinderen, die gemiddeld eens per week langskomen (Sociaal en Cultureel Planbureau). Hulp of bezoek van vrienden krijgen oudere bewoners veel minder. Uit een onderzoek van seniorenorganisatie KBOPCOB (2019) bleek dat senioren met kinderen hun sociale leven met een 7,6 een significant hoger cijfer geven dan die zonder kinderen. Die kwamen niet verder dan een 7,1.

Vrouwtjes zijn er soms aan de pil, en sommige mannetjes zijn gesteriliseerd. ‘Je ziet daar dat apen zonder kleintjes geen afwijkend gedrag vertonen, en zich hetzelfde ontwikkelen als andere chimpansees. Dat zou het idee van een oerdrift tot voortplanten onderuithalen. Maar dat seks een oerdrift is, zoveel is wel zeker.’

Seks is een belangrijkere oerdrift dan voor nageslacht zorgen.

Wat die oerdrift betreft onderscheidt de diersoort Homo sapiens zich niet van alle andere: seks willen we allemaal. Evolutionair gezien is dat ook handig, want er komen dus kinderen van. In veel arme gebieden zijn kinderen noodzakelijk voor ouders om in hun oude dag te voorzien. Dat verklaart waarom de bevolkingsstijging de komende decennia vooral in Afrika zal plaatsvinden.

Seks is belangrijker dan nageslacht krijgen

De Australische filo­soof Peter Singer schrijft op het moment van het interview met twee collega’s een boek over het thema overbevolking, vertelt hij via Skype. ‘Je ziet de geboortecijfers ook in Afrika nu een beetje dalen, maar bij lange na niet zo sterk als in de rest van de wereld. Er zijn daar nog altijd veel mensen die geen toegang hebben tot anticonceptie, of die religieuze of culturele overwegingen hebben om niet aan geboortebeperking te doen.’

Alleen in delen van Afrika groeit de bevolking. Elders op de wereld stabiliseert hij meestal. Dit wil niet zeggen dat er niks aan de hand is. Blijft de broeikas gasuitstoot in welvarende landen hoog, dan kan ook een kleine bevolkingsgroei grote gevolgenhebben. ‘Blijven leven zoals we nu doen, is het recept voor een ramp’, oordeelt filosoof Peter Singer. Primatenexpert Patrick van Veen: ‘Mensen denken niet aan de lange termijn.’ Dreigende overbevolking is zelden een reden om niet te reproduceren. ‘Als wij geen rem bedenken, dan ontstaat hij biologisch. Er zullen ziektes uitbreken.’ Hoe dramatisch het is als de mensheid zijn eigen explosieve groei niet overleeft? ‘De natuur herstelt zich. Maar een eind aan de mensheid zou akelig zijn voor mensen die wél kinderen hebben.’

In verreweg de meeste landen buiten het Afrikaanse continent geldt dat onlosmakelijke verband tussen ‘seks’ en ‘nageslacht’ niet meer. Dat hebben we te danken aan anticonceptiemiddelen, die sinds het eind van de jaren zestig van de vorige eeuw breed beschikbaar zijn. Dat had direct al gevolgen: vrouwen kregen op steeds latere leeftijd kinderen en het gemiddelde aantal per gezin daalde.

Dat lijkt wederom te bewijzen dat ‘seks’ een sterkere oerdrift is dan ‘nageslacht krijgen’. We willen ook graag seks zonder dat er kinderen van komen. En veel mensen houden het aantal beperkt tot een of twee, vaak uit rationele over­wegingen, zoals de hoge kosten.

Een kinderwens is maar deels aangeboren

Neemt niet weg dat nog altijd tachtig procent van de Nederlandse vrouwen en zo’n 75 procent van de mannen minstens één kind krijgt. Waarom? Singer ziet de kinderwens als deels nature (aangeboren), deels nurture (bepaald door opvoeding en omgeving). ‘Een individu is geprogrammeerd om zijn genen door te geven, want doet hij dat niet, dan sterft zijn familie uit.’ Dat zou verklaren waarom mijn vrienden des­gevraagd overwegingen noemen als ‘ik wil iets van mezelf doorgeven’ en ‘ik wil graag voor iemand zorgen’. Tot zover nature.

Moeders willen graag iets om voor te zorgen.

Maar nurture speelt volgens Singer misschien wel een grotere rol. ‘Er zijn veel culturen waarin kinderen krijgen gezien wordt als een belangrijke missie. In sommige culturen is de reden bovenal economisch. En vooral voor mannen is het ook een teken van succes om kinderen te hebben. Zo krijg je cul­turele druk.’

Kinderwens is 'sociaal kuddegedrag'

Gedragsbioloog Van Veen vermoedt dat een kinderwens ook hier vooral het gevolg is van ‘sociaal kuddedrag’. Het is simpel­weg de norm om je wel voort te planten. ‘Van jongs af aan wordt aan meisjes verteld: jij gaat later baby’s baren.’ We groeien op met het idee dat dit de meest voor de hand liggende route is.

In 2010 koppelden onderzoekers van de Amerikaanse Brigham Young University 200 getrouwde mannen en vrouwen 24 uur aan een bloeddrukmonitor. Ze ontdekten dat koppels met kinderen (met name de moeders) een significant lagere bloeddruk hadden dan kinderloze koppels. Zingeving en een wezenlijk doel kunnen zorgen voor betere gezondheid, aldus de onderzoekers.

‘Of je nou naar de biologie of de filosofie kijkt, overal geldt hetzelfde: waar men­sen een hekel aan hebben, is afwijkend gedrag’, zegt Van Veen. ‘Zeggen dat je geen behoefte aan kinderen hebt, is afwijkend. En wat afwijkt, moet je uit­leggen. Onze diersoort heeft nu eenmaal taal als middel. Een kinderloze vrouw in een groep chimpansees heeft gewoon een andere rol. Daar worden verder geen woorden aan vuil gemaakt.’

Kinderwens? Wat is dat?

Omdat er aan mijn wikken en wegen ooit een einde moest komen, besloot ik jaren geleden al: uiterlijk op mijn veertigste verjaardag hak ik de knoop door. Zo geschiedde, afgelopen oktober. Met een tafel vol vrienden proostte ik op het feit dat ik bewust kinderloos blijf. Ik heb simpelweg te weinig goede redenen om er wel aan te beginnen. En misschien wijk ik daarmee af van de huidige norm, het lijkt er wel op dat die in beweging is.

De Amerikaanse bioethicus Travis Rieder schreef in een essay in 2017 dat een kind krijgen een van de ergste dingen is die je kunt doen voor het klimaat, vooral als je welvarend bent. Ter illustratie: door één kind minder op de wereld te zetten, bespaar je jaarlijks 23.700 tot 117.700 kilo CO₂-uitstoot. Ter vergelijking: een leven zonder auto scheelt je op jaarbasis 1000 tot 5300 kilo CO₂. Met een veganistisch dieet win je 300 tot 1600 kilo.

Mijn conclusie: het krijgen van kinderen komt voort uit de combinatie van seksdrift en het volgen van de norm. Het is niet per se een oerdrift van de mens. Is dat een goede samenvatting?

Van Veen: ‘Het is volkomen onethisch, dus het zal nooit gebeuren, maar wil je daar echt antwoord op hebben, dan moet je een groep mensen vanaf baby af aan laten opgroeien zonder dat ze zich bewust zijn van het feit dat er zoiets bestaat als kinderen maken’, fantaseert hij. ‘En dan moet je wel ook iets in hun water doen, waardoor vrouwen niet zwanger raken, want seks zullen ze blijven hebben.’ Dertig jaar later zou hij ze dan vragen of ze een kinderwens hebben. ‘Het kan zijn dat mensen je dan heel raar aan kijken. Kinderwens? Eh, wat is dat?’